Een totaalvisie voor een gestructureerde en uniforme hemelwaterstructuur

De gemeenten Baarle-Nassau en Baarle-Hertog staan in de nabije toekomst voor diverse nieuwe herinrichtingsprojecten, bouwplannen en wegreconstructies waarbij hemelwater zoveel mogelijk wordt afgekoppeld van de bestaande (gemengde) riolering. Bij beide gemeenten bestaat de behoefte aan een totaalvisie voor een gestructureerde en uniforme omgang met hemelwater, waarbij rekening wordt gehouden met klimaatverandering en dus hevigere buien, maar ook met langere perioden van droogte. Water moet zo efficiënt mogelijk worden verwerkt, gebufferd en afgevoerd. Het voordeel van afkoppelen is dat hemelwater niet meer vermengd wordt met vuilwater en de belasting op de zuivering daarmee afneemt. 

Veel gemeentes kampen met eenzelfde problematiek: bestaande rioolstelsels worden vaker belast met zwaardere buien waardoor overlast en schade kunnen ontstaan. De projecten die dit tegen moeten gaan missen regelmatig onderlinge samenhang. De maatregelen zijn versnipperd en een eenduidige toekomstvisie en structuur ontbreken. Hierbij is het vaak lastig om een balans te vinden in het afvoeren van extreme neerslag en tegengaan van verdroging in de zomermaanden. 

Iv is gevraagd een hemelwaterstructuurplan op te stellen, dat zal dienen als een blauwdruk voor alle toekomstige rioleringsprojecten, herinrichtingen en bouwplannen. Iv heeft inmiddels veel ervaring opgedaan met structuurvisies en blauwe aderplannen en heeft hieruit een stappenplan ontwikkeld dat ook is gehanteerd bij dit project.   

Uitgangssituatie

De ligging van beide gemeenten is bijzonder. Het Belgische deel bestaat uit tientallen exclaves die op hun beurt ook Nederlands gebied omsluiten. De exclaves doorkruisen vaak straten en zelfs gebouwen. Hoewel beide gemeenten nauw samenwerken bij het riool- en waterbeheer, zijn er qua wet- en regelgeving verschillen. 

De Belgische regering heeft vastgesteld dat eigenaren van nieuwbouwwoningen zelf hun hemelwater moeten bufferen. Afhankelijk van de oppervlakte van het dak geldt dat er tot een hoeveelheid van 5.000 liter water moet worden geborgen op eigen terrein. Het water kan worden gebruikt om de tuin te sproeien of het hemelwater vertraagd af te laten voeren. Deze wetgeving is op Nederlands grondgebied niet van toepassing. Bij het opstellen van het hemelwaterstructuurplan heeft Iv rekening gehouden met het bufferen op privaat terrein in de Belgische delen. 

Met name het centrumgebied van beide gemeenten kent een grote concentratie van verhard oppervlak en relatief weinig mogelijkheden om water op te vangen of af te voeren. Het huidige stelsel kan hevige neerslag onvoldoende verwerken.

Aanpak 

Om de planvorming in goede banen te leiden, zijn zowel de Nederlandse gemeente Baarle-Nassau als de Belgische gemeente Baarle-Hertog vanaf het begin nauw betrokken geweest bij het project. Er zijn meerdere overleggen met beide gemeenten gevoerd, waarbij de inbreng vanuit de historische en lokale kennis van grote waarde is geweest. Hiernaast heeft Iv diverse veldinventarisaties uitgevoerd en specifieke gebiedskenmerken, kansen en risico’s voor inpassing van de toekomstige hemelwaterstructuur in beeld gebracht.

Eén van de bevindingen is dat de grondwaterstand vrij laag is, gemiddeld zo’n 1,5 tot 2 meter onder het maaiveld. Alleen in het gebied rond Loveren komen hogere waterstanden voor, tot net onder het maaiveld. Deze lage waterstand kan in droge perioden (zomer) leiden tot droogtestress, maar biedt ook kansen om water bij piekbuien te bufferen.

Na de inventarisatiefase heeft Iv een schetsontwerp opgesteld voor de optimalisatie en herverdeling van het hemelwater door middel van een blauwe aderleiding. Dit houdt vooral in dat water wordt afgevoerd vanuit overlastlocaties richting het buitengebied. Hierbij wordt voornamelijk gebruik gemaakt van watergangen. Door de lage grondwaterstand staan deze watergangen een groot deel van het jaar droog. Hier is ruimte om water op grote schaal te bergen en langzaam te laten infiltreren. De blauwe ader wordt deels uitgevoerd als infiltratiebuis waardoor bij normale neerslag het merendeel van het hemelwater plaatselijk infiltreert in de bodem. Hiermee wordt verdroging ook binnen de bestaande bebouwde gebieden tegengegaan. Met het hemelwaterstructuurplan is rekening gehouden met toekomstige bouwplannen en inrichtingsprojecten, onder andere door hemelwaterbuizen te dimensioneren op de toekomstige te verwachten hoeveelheden verharding.

Bij de modellering is als toetsingscriterium gehanteerd dat er geen water op straat mag ontstaan bij ‘Bui 10’, vermeerderd met een factor van 10%. Deze bui komt statistisch gezien eens in de tien jaar voor en houdt 45 minuten aan, met een totale neerslag van 35,7 millimeter en een neerslagpiek van 75,6 millimeter per uur. Alle aangrenzende oppervlakken worden direct op deze hoofdstructuur aangesloten. Daken worden voor 50% aangesloten op het systeem en openbaar verharde oppervlakken zelfs volledig. 

Het plan bestaat uit de hoofdstructuur (blauwe ader) maar ook uit gemarkeerde gebieden waar lokaal maatregelen worden getroffen, zoals wadi’s en kleinere maatregelen op particulier terrein. Naast de hoofdstructuur zijn er enkele kleinere gebieden met een eigen afvoerlocatie aangewezen. Niet alle gebieden kunnen immers op doelmatige wijze op de hoofdstructuur worden aangesloten. 

Vervolg

Iv is gevraagd om een en ander uit te werken naar een concreter (voorlopig) ontwerp. In Baarle-Nassau en Baarle-Hertog staan op korte termijn enkele grote reconstructies van vijf centraal gelegen wegen op de planning. Ook het centrum wordt de komende jaren opgeknapt. Met een gedragen hemelwaterplan op tafel kunnen beide gemeenten met vertrouwen met deze projecten aan de slag.

Blauwe aderplan

Veel gemeenten hebben om uiteenlopende redenen problemen om hun hemelwater op een goede, duurzame manier te verdelen. Bij hevige neerslag stroomt (te)veel hemelwater weg en in warme, droge maanden is het vaak moeilijk om hemelwater goed te bufferen. Een Blauwe Aderplan is een uitgebreide langetermijnvisie op een betere verdeling van hemelwater. Eén van de belangrijkste aspecten bij een Blauwe Aderplan is dat hemelwater vanuit overlastlocaties wordt afgevoerd naar droge plekken of locaties waar extra ruimte is om hemelwater op te vangen. 

Eén van de eigenschappen van een Blauwe Aderplan is dat deze niet alleen gericht is op de situatie nu, maar ook op de toekomst. Zo zorgen we ervoor dat ook nieuwbouwwijken goed kunnen worden aangesloten op de hemelwaterstructuur. Dat geldt ook voor reconstructies van bestaande gebieden. 

Een goede hemelwaterstructuur is mede afhankelijk van een goed functionerend rioleringsstelsel. Daarom stelt Iv, parallel aan het Blauwe Aderplan, desgevraagd ook een actueel basisrioleringsplan (BRP) op. Dit plan geeft ons en gemeenten inzicht in de knelpunten en mogelijke oplossingen bij de afvoer van afval- en hemelwater via het rioleringsstelsel.