Sturende rol voor Geo-data specialist in klimaatbestendig (her)inrichten van openbare ruimte

Door klimaatverandering wisselen extreem droge en natte perioden elkaar steeds sneller af. Het is er alles aangelegen dat we oog hebben voor een klimaatbestendige gebieds(her)inrichting. De omgeving en ondergrond zijn daarin leidend. Aan het woord is Mark de Kwaadsteniet, senior consultant Hydrologie bij Geo-data specialist Fugro. In lijn met die visie heeft Fugro recent nog een alternatieve invulling gegeven aan het waterbergingsconcept op bedrijventerrein Groote Haar in Gorinchem.

Als je ergens nieuw gaat ontwikkelen, is de enige zekerheid die je hebt de omgeving en de ondergrond. Toch wordt er in de praktijk te weinig rekening mee gehouden bij het klimaatbestendig inrichten, vindt Mark. “Het gevolg is dat zaken vaak anders uitpakken dan verwacht. Met kunst- en vliegwerk wordt geprobeerd om het nog enigszins acceptabel te maken, maar alle ambities aan de voorkant zijn dan al lang vervlogen. Vanuit de intrinsieke motivatie om hier op een andere manier mee om te gaan, hebben we vanuit Fugro de dienstverlening ‘water & bodem sturend advies’ opgericht. Het doel is om vanuit de ondergrond en omgeving te bekijken welke keuzes er zijn om een gebied of wijk klimaatbestendig in te richten.”

Problematiek 

De dienstverlening van Fugro rondom klimaatbestendige gebieds(her)inrichting richt zich op vier categorieën. “Ten eerste hebben we een visie ontwikkeld voor op staal gefundeerde woningen. Het is een maatschappelijk probleem wat groter is dan gemeenten kunnen dragen, waarvoor landelijke aanpak nodig is”, stelt Mark resoluut. “Veel woningen zijn in absolute zin zover gezakt dat er nauwelijks mogelijkheden meer zijn om de openbare ruimte te optimaliseren om te voorkomen dat wateroverlast optreedt (NOS en Liwwadders, red.). De woningen zijn aan het einde van hun levensduur.” Het tweede luik richt zich op advies over groot onderhoud van de openbare ruimte in een wijk. “Het streven is dat we door de juiste keuzes te maken de volgende onderhoudscyclus kunnen uitstellen. Bijvoorbeeld door andere materialen toe te passen, andere beplantingsoorten, enz. Middels een proefstraat kijken we samen met gemeenten naar de keuzemogelijkheden voor klimaatbestendig groot onderhoud van de wijk.”

Nieuw oppervlaktewater

Ook bij nieuw in te richten locaties kan water & bodem sturend advies van Fugro een bijdrage leveren. “Dat doen we onder meer aan de hand van een ‘quick scan’ met integraal vervolgadvies, zodat men later niet in de problemen komt als gevolg van te snel ophogen of te kort voorbelasten”, legt Mark uit. Tot slot heeft de laatste pijler betrekking op advies rondom het creëren van nieuw oppervlaktewater, en dat is precies waarmee Fugro het verschil heeft gemaakt op het nieuw aan te leggen bedrijventerrein Groote Haar in Gorinchem. Onderdeel van gebiedsontwikkeling en inrichtingsplannen is het graven van nieuw oppervlaktewater. Vanwege de bodemgesteldheid en opgetreden bodemdaling is het echter in delen van Nederland niet meer vanzelfsprekend om watergangen te kunnen aanbrengen zonder dat deze opbarsten. Door klimaatverandering zal binnen de gebruiksduur van de watergang het risico op opbarsten en de gevolgen hiervan op de waterkwaliteit en -kwantiteit toenemen. Met andere woorden, je zal er in het ontwerp rekening mee moeten houden.

watergangen

Watergangen kunnen opbarsten wanneer de waterdruk (stijghoogte) in het onderliggende watervoerend pakket groter is dan het gewicht van de bodemopbouw. Hierdoor kan de waterbodem instabiel worden en omhoogkomen en/of er ontstaat welvorming. 

Bij opbarsten ontstaat een permanente verbinding tussen het grondwater in het onderliggende watervoerende pakket en het oppervlaktewater. Hierdoor mengt grondwater zich met het open water. Dit zorgt voor permanente extra belasting van de gemaalcapaciteit van het Waterschap (CO2 belasting).

Het kan ook gepaard gaan met vervorming van de watergang:
• Omhoogkomen van de waterbodem -> afname doorstroomprofiel
• Afschuiven taluds

Het grondwater heeft een andere kwaliteit en samenstelling, waardoor de oppervlaktewaterkwaliteit kan verslechteren:
• Verkleuring van oppervlaktewater bij ijzerhoudend grondwater
• Verzilting van oppervlaktewater bij hogere chloridegehalten

Dit kan direct gevolgen hebben voor de natuur/ecologie en gewasopbrengsten in landbouw bij onder andere beregening uit open water. Mede vanwege deze risico’s hebben veel waterschappen en gemeenten in hun beleid opgenomen, dat ‘nieuwe’ watergangen niet mogen opbarsten

Watercompensatie-opgave

Nieuwe watergangen worden aangelegd om te voorzien in watercompensatie voor het verhard oppervlak bij de bouw van een nieuwe woonwijk of bedrijventerrein. Voor bedrijventerrein Groote Haar langs de A27/A15 lag er een watercompensatie-opgave van 65.000 m2. “In het verleden was hiervoor een watersysteem met hele brede watergangen ontworpen”, weet Mark. “Vanwege potentieel opbarsten en welvorming is dit ontwerp aangepast naar twee parallel aan elkaar gelegen watergangen mét bodemverzwaring, waarvoor het  waterschap de vergunning heeft ingetrokken. De gemeente zat met zijn handen in het haar. Vervolgens hebben wij een alternatief water(bergings)systeem uitgewerkt, waarmee opbarsten en welvorming wordt voorkomen en toch aan de watercompensatie-opgave wordt voldaan.”

Methode Giessenburg

Voor het water(bergings)systeem in Groote Haar heeft Mark zich laten inspireren door een vergelijkbaar concept in een park in Giessenburg. “De oplossing is eigenlijk tweeledig: in plaats van parallelle watergangen kiezen we voor een enkele A-watergang oftewel een hoofdwatergang die vanaf één zijde door het waterschap kan worden beheerd en onderhouden en dat combineren we met een alternatieve waterberging aan de andere zijde in de vorm van een plas-drasberging, keurig ingepast in het landschapsontwerp. De enkele A-watergang is smaller en een plas-drasberging ondieper, waardoor het risico op opbarsten kleiner is en er op deze locatie geen maatregelen nodig zijn om opbarsten te voorkomen. Het voorstel van Fugro, hydraulisch doorgerekend door Advies- en Ingenieursbureau TAUW en door Samenwerkende Architecten en Bouwadviseurs (SAB Adviseurs) ingepast in het inrichtingsplan, is inmiddels vergund door het waterschap.”

Het alternatieve voorstel heeft ook voordelen voor de gemeente. Er hoeft veel minder grond te worden ontgraven en door de relatief smalle watergang zijn er geen compenserende maatregelen nodig in de vorm van ballastbedden. Mark rekent de gemeente voor dat de alternatieve invulling leidt tot een kostenbesparing van 1,5 miljoen euro in de aanlegfase, die kan worden aangewend voor de financiering van beheer en onderhoud vanuit de gemeente van de waterberging. Minder grondverzet en transportbewegingen leiden tot een CO2-besparing van circa 63% CO2-equivalent (=812 ton minder CO2-uitstoot gelijk aan zeven intercontinentale retourvluchten) en een besparing van 80% op de Milieukostenindicatorwaarde (MKI-waarde). Tot slot biedt deze manier van water bergen meer mogelijkheden voor het plaatsen van bomen nabij de berging en beplanting in de berging. Dit zorgt voor voedsel en beschutting voor insecten en vogels, wat de biodiversiteit ten goede komt.